Mart-Nisan 2003- NAVİGASYONUNUN TÜRKÇE’DEKİ KARŞILIĞI NE OLMALI?- DENİZCİLİK Dergisi

 

Navigasyon’un Türkçe’deki Karşılığı Ne Olmalı?

Kapt. Aykut EROL

 

Dilimizi yozlaşmadan korumanın bir parçası olarak, bizlere, denizcilik alanına giren yabancı sözcüklere, terimlere karşılık bulmak gibi bir görev düşüyor. Yalnız bunu yaparken, her birimiz tek başına hareket ettiğimizde, bir olumsuzluğu önlemeye çalışırken, bir diğer olumsuzluğa, karışıklığa, istemeden de olsa, yol açıyoruz. Düzenli ve sağlıklı bir gelişmeyi sağlayabilmek için, şöyle bir önerim var: “İTU Denizcilik Fakültesi bünyesinde bir Kurul oluşturulsun; konuyla ilgilenen meslek adamlarımız, yabancı bir sözcük ya da terim için önerilerini bu Kurul’a bildirsin; Kurul, önerileri inceleyerek uygun bulduğu Türkçe karşılıkları, Türk Dil Kurumu’yla görüşüp, anlaşarak, açıklasın (yayımlasın)”.

 

Aramızdan birdenbire ayrılan değerli hocam, ağabeyim, arkadaşım, dostum sevgili Gündüz Aybay, her zamanki üretkenliğiyle Denizcilik Dergisinin 4. sayısında (Haziran-Temmuz) “Navigasyon” karşılığı olarak “Gemiyürütme” terimini önermişti.

Sevgili Gündüz Aybay’la Ortaköy’deki Yüksek Denizcilik Okulunda, 1962 yılında, Yük İşlemleri hocamız olarak başlayan ilişkimiz, daha sonraki yıllarda çeşitli biçimlerde devam etti. Denizcilik Dergisi’nin 5. sayısında (Eylül-Ekim) onun hakkında yazılan güzel şeylerin hemen hemen tümüne tanıklık ettim. Özellikle, 1 Temmuz 1994’de yürürlüğe giren “Boğazlar ve Marmara Bölgesi Deniz Trafik Düzeni Hakkında Tüzük”ü hazırlayan komisyonda, yaklaşık dört yıl boyunca birlikte yaptığımız çalışmalar onu daha yakından ve iyi tanımamı sağladı.

Denizcilik Dergisinin 5. sayısındaki yazısında Sayın İ. Reşat Özkan’ın da belirttiği gibi, sevgili Gündüz Aybay “her türlü eleştiriye, değişime, gelişime açık” bir kişiydi. Yukarıda değindiğim Tüzük hazırlama çalışmaları sırasında buna birçok kez tanık oldum; getirdiği önerileri, açıklamalarımız doğrultusunda nasıl değiştirebildiğini gördüm. İşte sevgili Gündüz Aybay’ın bu özelliğinden cesaret alarak, “navigasyon” karşılığı olarak önerdiği “Gemiyürütme” terimi hakkında görüşlerimi açıklamak istiyorum.

İNGİLİZCE BİR SÖZCÜĞE KARŞILIK BULMAK 

Dilimizde karşılığı bulunmayan İngilizce bir sözcük ya da terime karşılık bulma çalışması yaparken, kanımca şu noktalan araştırmak gereklidir:

1. İngilizcede kullanılan sözcük ya da terimin, bulunabiliyorsa, kökü nedir?

2. Sözcük ya da terim “geçmişte” ve “bugün” ne anlama geliyor, tanımı, açıklaması nedir?

3. Nerelerde, hangi anlamlarda kullanılıyor?

4. İngilizce’de ki sözcük ya da terime diğer belli başlı dillerde nasıl bir karşılık verilmiş?

Bu noktalar araştırıldıktan sonra, o sözcük ya da terime Türkçe’de bir karşılık ararken de şu noktalara dikkat edilmelidir:

1. İngilizce sözcüğün kökü yol gösterici olabilir, ancak bugünkü anlamı öncelikle göz önüne alınmalıdır.

2. İngilizce sözcüğün denizcilik dışında da kullanım alanı var mı? Varsa dikkate alınmalıdır.

3. İngilizce sözcüğe diğer dillerde verilen karşılıkların yol göstericiliğinden yararlanılabilir mi?

4. İngilizce sözcüğe Türkçe’de bulunacak karşılık, olabiliyorsa, özgün olmalıdır.

5. İngilizce sözcüğe verilecek Türkçe karşılığın, İngilizce’deki sözlük karşılığı bir başka anlamda kullanılıyor olmamalıdır. Ya da farklı bir açıdan söylersek, olabiliyorsa, İngilizce sözcüğe verilecek karşılıkta, sözlük karşılığına sadık kalınmaya çalışılmalıdır,

6. İngilizce sözcüğe verilecek Türkçe karşılık, o sözcüğün İngilizce’de kullanılan diğer fiil, sıfat, tamlama v.b. değişik kullanımlarına da uyum gösterebilmelidir.

NAVİGASYON SÖZCÜĞÜNÜN GEÇMİŞTE VE GÜNÜMÜZDE ANLAMI

Şimdi yukarıdaki açıklamaların ışığında ele alırsak:

1. İngilizce’de kullanılan “navigation” teriminin İngilizce’ye girişi 16. yüzyılda olmuştur. Sözcük Fransızca’da da aynı yazılışla kullanılmış olup. kökü Latince “navis” (gemi) ve “agere” (hareket etmek, yolculuk etmek) sözcüklerinden gelmiştir. Böylece, navigasyon terimi “su üstünde yolculuk etmek” anlamında kullanılmıştır. Ayrıca, Latince “navigare” (bir gemide yolculuk etmek, bir yerden bir yere gitmek), İngilizce’ye “navigate” fiili olarak girmiştir.

2. Geçmişte, İngilizce’de kullanılan “navigation” terimi, temelde şöyle tanımlanmıştır: “Bir gemiyi, dünya üzerindeki bir yerden (mevkiden) bir diğerine güvenlik içinde, gecikmesiz ve verimli biçimde götürmek için uygulanan yöntemler”. Son zamanlarda ise “navigation” teriminin kullanım alanı genişlediğinden tanımı şöyle yapılmaktadır: “Karada, denizde ve uzayda, bir yerden (mevkiden) bir diğerine güvenlik içinde, gecikmesiz ve verimli biçimde gitmek için uygulanan yöntemler”.

3. “Navigation” sözcüğü bugün yalnız denizde değil, karada ve uzayda da kullanılmaktadır. Ayrıca, daha önce anlamı yalnızca “bir taşıt aracını bir yerden bir yere götürmek”le sınırlıyken, şimdi “bir insanın yürüyerek bir yerden bir yere gitmesinde de” kullanılabilmektedir.

4. İngilizce’deki “navigation” sözcüğü karşılığı olarak, bazı dillerde kullanılan karşılıklar şöyledir:

Fransızca : navigation
İspanyolca : navegacion
İtalyanca : navigazione
Hollandaca scheevaart; navigatie
Almanca : schiffahrt: navigation

NAVİGASYONİJN KARŞILIĞI “GEMİYÜRÜTME” OLABİLİR Mİ?

Yukarıdaki bilgilerin ışığında, değerli hocam Gündüz Aybay’ın “navigasyon” karşılığı olarak önerdiği “Gemiyürütme” terimini değerlendirirsek:

a) Navigasyon sözcüğünün günümüzdeki kullanım alanı, artık gemilerle sınırlı değildir. Bu nedenle, şayet “navigasyon” yerine “Gemiyürütme” diyecek olursak, bu sözcüğün karadaki ve uzaydaki kullanımlarında uygunsuzluk ortaya çıkar. Örneğin, “Yeni üretilen otomobillerde artık navigasyon aygıtları da bulunuyor” cümlesi, “Yeni üretilen otomobillerde artık gemiyürütme aygıtları da bulunuyor” durumuna gelir ki, Türkçe anlamı açısından uygun olmadığı ortadadır,

b) “Navigasyon” yerine “gemiyürütme” denirse, buradaki “yürütme” ile İngilizce’deki karşılığı “propulsion” arasında çakışma ve dolayısıyla karışıklık doğar. Örneğin. “Suyun hidrodinamik özelliklerine dayanılarak, tarihi akış içinde, gemileri yürütmede en yaygın kürekler, çarklar ve pervaneler kullanılmışlardır” ya da “Günümüzde gemileri yürütmede en yaygın kullanılan araç pervanelerdir” veya Nükleer güçle yürütülen gemilerde, pervane, buhar türbinli bir makineyle döndürülür” cümlelerinde yürütme sözcüğünün anlamı bellidir. Buna göre, örneklerden de kolayca görüldüğü gibi, “yürütme” sözcüğü İngilizce’deki “propulsion” anlamına gelmekte olup, “navigasyon”u karşılamada kullanılması karışıklık doğurur,

(Not: Bu konuda sırası gelmişken, İngilizce “bowthruster” sözcüğüne Türkçe’de bazılarınca verilen “başpervane” karşılığının yanlışlığına dikkat çekmek istiyorum. Çünkü, “bowthruster”e “başpervane” derseniz, bazı buzkıran gemilerinin başında bulunup, pruvadaki buzun altındaki suyu emerek, çökmesine ve kolay kırılmasına yarayan, İngilizce de “bowpropeller” adı verilen aygıta verecek ad bulamazsınız. Esasen, “bowthruster” sözcüğünün anlamı da, başın sancağa ya da iskeleye itilmesiyle bağlantılı olup, “Gemi Kullanma” kitabımda “bowthruster”e, tarafımdan “başiter” karşılığı verilmiştir. Gözlediğim kadarıyla da gemilerimizin birçoğunda kullanılmaktadır. Dolayısıyla, İngilizce sözcüklere karşılık bulurken, Türkçe karşılıklarına dikkat edilmelidir).

c) İngilizce’de “navigation” sözcüğüyle bağlantılı birçok sözcük vardır. Şayet “navigation” karşılığı olarak “gemiyürütme” denirse bu terimin İngilizce deki diğer ilgili sözcüklerle uyum göstermediği görülecektir. Örneğin: “Space navigation” – “Uzay gemiyürütmesi”; “Navigational stars” – “Gemiyürütrnesel yıldızlar”; “Navigate a vessel” – “Bir gemiye gemiyürütmek”, haline gelir ki, uygun olmadığı ortadadır.

Özetlemek gerekirse, İngilizce’deki “navigation” sözcüğü günümüzde, ister karada, isterse uzayda olsun, “bir yerden bir başka yere gitmek” temel anlamında kullanılmaktadır ve kökeninde bulunan “gemi’ sözcüğü işlevini yitirmiştir. “Navigasyon” teriminin özünde, bir yerden bir başka yere giderken, bir başka deyişle “yol alırken” yapılanlar temel öğe olmuştur.

Bu nedenle, 1987 yılında yayımlanan “Gemi Kullanma” adlı kitabımda “navigation” karşılığı olarak “yolalım” terimini kullandım ve daha sonraki yazılarımda da kullanmaya çalıştım. Kanım odur ki, “yolalım” terimi günümüzde kullanılan “navigation”ı (navigasyon’u) karşılamakradır.

Yolalım” İngilizce’deki ilgili diğer sözcük ve terimlerle de uyum göstermektedir. Örneğin: “Space navigation” – “Uzay yolalımı”; “Navigational stars” – “Yolalımsal Yıldızlar”; “Navigate a vessel” – “Bir gemiye yolaldırmak”; “Navigable” – “Yolalmaya uygun”; “Canal navigation” – “Kanal Yolalımı”; “Navigation laws” – “Yolalım yasaları”; “Navigate” – “Yolalmak”. (Not: İngilizce’de bazı durumlarda “to navigate” (yolalmak) ile “to sail” (sevretmek) fiilleri ve “navigation” (yolalım) ile “sailing” (seyir) sözcükleri aynı anlamda kullanılabilmektedir. Bu durum, Türkçe’de “yolalmak” ile “seyretmek” ve “yolalım” ile “seyir” sözcüklerinin kullanımında da geçerlidir. Ancak, temelde “yolalmak” ve “yolalım”, “Bir yerden bir başka yere gitmek” ile ilgiliyken, “seyretmek” ve “seyir”, “Suda yelken ya da makine gücüyle ilerlemek” ile ilgilidir;
dolayısıyla, kullanırken bu ince farka dikkat edilmesinde yarar vardır).

Sonuç olarak, sevgili hocam Gündüz Aybay’ın her türlü eleştiriye açık olması özelliğinden güç alarak, ” navigation” için “gemiyürütme” uygun olmadığından “yolalım” terimini bir kez daha öneriyorum.

DENİZCİLİK TERİMLERİNE TÜRKÇE KARŞILIK BULMAYA BİR ÖNERİ

Yeri gelmişken önemli bir konuya değinmek istiyorum. Gelişmiş toplumlar, bilimde, sanatta, kültürde kendi sözcüklerini, terimlerini üretiyorlar; zaten bu tavuk-yumurta konusu; bilimde, sanatta, kültürde ileriyseniz yeni sözcükler, terimler üretiyorsunuz, bu da gelişmiş toplum olmanızı sağlıyor. Gelişmekte olan toplumlar ise; gelişmiş toplumların ürettikleri sözcük ve terimleri ya olduğu gibi alıyor (bazen söylenişini, yazılışını kendi diline uyduruyor) ya da bunlara kendi dillerinde bir karşılık buluyorlar.

Gelişmiş toplumların ürettikleri sözcük ve terimleri (dil aileleri birbirine yakın olduğundan) fazla bozmadan kendi dillerine uygun biçimde alan bazı toplumların dilleri zenginleşebiliyor (Almanca ve İngilizce’de olduğu gibi). Ancak, dil ailesi, bizim gibi, gelişmiş toplumlardan farklı olanlar aynı şeyi yaptıklarında, dilleri giderek kirlenip, yozlaşıyor, bozuluyor, anlaşılmaz bir hale geliyor. Oysa, bir toplumun gelişmesi, ilerlemesi, araştırma yapmasına, düşünmesine, düşünce (fikir) üretmesine, tüm bunlar ise iyi anlaşılır, sağlam ve yozlaşmamış bir dile bağlıdır.

Dolayısıyla, dilimizi yozlaşmadan korumanın bir parçası olarak, bizlere, denizcilik alanına giren yabancı sözcüklere, terimlere karşılık bulmak gibi bir görev düşüyor.

Yalnız bunu yaparken, her birimiz tek başına hareket ettiğimizde, bir olumsuzluğu önlemeye çalışırken, bir diğer olumsuzluğa, karışıklığa, istemeden de olsa, yol açıyoruz. Örneğin, “navigasyon” karşılığı olarak farklı öneriler ortaya çıkabiliyor.

Hem böylesi karışıklıkları önlemek, hem de düzenli ve sağlıklı bir gelişmeyi sağlayabilmek için, şöyle bir önerim var: İTÜ Denizcilik Fakültesi bünyesinde bir Kurul oluşturulsun; bu Kurul’a diğer ilgili Üniversite ve Yüksek Okullardan da üye alınabilir; konuyla ilgilenen meslek adamlarımız, yabancı bir sözcük ya da terim için önerilerini bu Kurul’a bildirsin; bu Kurul, önerileri inceleyerek uygun bulduğu Türkçe karşılıkları, Türk Dil Kurumu’yla görüşüp, anlaşarak, açıklasın (yayımlasın).

Sanıyorum böyle yaparsak, hem karışıklığı önleyerek birliktelik sağlar hem de dilimizin, kültürümüzün sağlıklı gelişmesine katkıda bulunuruz.

Yararlanılan Kaynaklar

01) Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu
02) Longman-Metro Büyük İngilizce-Türkçe Sözlük
03) İngilizce-Türkçe Yeni Oxford Resimli Ansiklopedik Sözlük
04) İngilizce-Türkçe Ansiklopedik Denizcilik Sözlüğü, Kapt. R. AKDOĞAN
05) Navigasyon (Seyrisefain), K.EYİCE
06) Temel Navigasyon, Kapt. M.M. ÖZEL
07) Gemi Kullanma, Kapt. A. EROL
08) The New Oxford Dictionary Of English
09) The Oxford Companion To Ship And The Sea
10) The Concise Oxford Turkish Dictionary
11) Harbord’s Glossary Of Navigation
12) Webster’s New World Dictionary Of The American Language
13) Standard Dictionary Of The English Language, Funk And Wagnalls
14) Dictionary Of Nautical Words And Terms
15) Elseviers’s Nautical Dictionary, in six languages
16) Nautical Terms in English-italian-French And Turkish
17) Seafaring in English
18) Knight’s Modern Seamanship
19) Naval Shiphandling